Παράγοντες που οδηγούν σε αποσιωπήσεις στην ιστορία είτε από κράτη είτε από κοινωνικές ομάδες.

Αν οι σελίδες των περισσότερων εθνικών ιστοριών είναι γραμμένες μόνο με αίμα ηρώων, με ένδοξες στιγμές και φωτισμένους ηγέτες είναι επειδή οι μελανές σελίδες δύσκολα φτάνουν στο τυπογραφείο, ακόμη όμως και όταν το καταφέρουν δεν πρόκειται να μακροημερεύσουν. Η ιστορική αποσιώπηση προβάλλεται ως σκοπιμότητα επιβάλλοντας τα όρια μέσω των κυρίαρχων αφηγήσεων ούτως ώστε οι ανεπιθύμητες πτυχές του παρελθόντος να μείνουν στο περιθώριο.       

Ένας σημαντικός παράγοντας που οδηγεί τα κράτη ή τις κοινωνικές ομάδες να επιλέξουν την ιστορική αποσιώπηση είναι η αποφυγή αναμόχλευσης των παθών από κάποιες οδυνηρές στιγμές του παρελθόντος  που δυσκολεύεται να διαχειριστεί και έτσι επιλέγει να τις προσπερνά[1]. Σύμφωνα με τον Ε. Ρενάν, η λήθη και η πλάνη είναι ουσιαστικός παράγοντας της δημιουργίας του έθνους και πως η ουσία αυτού δεν έγκειται μόνο στα κοινά στοιχεία που έχουν οι πολίτες του μα και σε όσα έχουν λησμονήσει[2]. Η επιβολή της ιστορικής λήθης δεν έχει πάντα αγαθό σκοπό, όπως εν προκειμένω η διαφύλαξη της εθνικής ενότητας και της ομοψυχίας, αφού ενίοτε σκοπεύει να σβήσει τα ιστορικά ίχνη που φέρνουν σε δύσκολη θέση πρόσωπα, πολιτικές παρατάξεις ή ολόκληρους λαούς[3] [4].

Η ιστορική αποσιώπηση δεν σκοπεύει μόνο να κρύψει αυτό που ντροπιάζει, που προκαλεί, αλλά υπάρχουν και  περιπτώσεις που αποφεύγει να αναδείξει κάτι ένδοξο με το οποίο όμως ταυτίζεται στο παρόν μια αντίπαλη κοινωνική ομάδα[5]. Επίσης δεν είναι λίγοι οι λαοί που επιλέγουν την λήθη ή την απαξίωση με σκοπό να εκδικηθούν ένα ανεπιθύμητο παρελθόν από το οποίο θέλουν να απεμπλακούν[6]. Με βάση λοιπόν όλα τα παραπάνω, στην προσπάθειά μου να να ορίσω αυτό το φαινόμενο συμπεραίνω ότι:

Η ιστορική αποσιώπηση αφορά όλες εκείνες τις προσπάθειες απόκρυψης ή υποβάθμισης γεγονότων του παρελθόντος που είτε ο τραυματικός τους χαρακτήρας υπονομεύει την εθνική ενότητα είτε η διαχείρισή τους είναι προβληματική για κοινωνικές ομάδες ή κράτη.

       

Η ιστορία της Εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης είναι ένα παράδειγμα ιστορικής αποσιώπησης. Η εθνική ιστορία υποβάθμισε την παρουσία της και την συμβολή της στην πρόοδο της πόλης ενώ απέκρυψε και την ευθύνη των ελληνικών κυβερνήσεων και άλλων ομάδων σχετικά με τις διώξεις του Μεσοπολέμου με αποκορύφωμα τον εμπρησμό της συνοικίας Κάμπελ που οργανώθηκε από τις ομάδες Μακεδονία και Ε.Ε.Ε.[7]. Απέκρυψε επίσης και τα γεγονότα του 1942-43 που είχαν ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό των Εβραίων στα στρατόπεδα εξόντωσης καθώς και την αρπαγή των περιουσιών όσων γύρισαν μεταπολεμικά.

 Η ιστορική αποσιώπηση σχετικά με την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης δεν αφορά μόνο το μακρινό παρελθόν. Τις τελευταίες δεκαετίες, διάφορες ομάδες, δρώντας στο παρασκήνιο αντέδρασαν έντονα στην ανάδειξη της εβραϊκής παράδοσης. Αρκεί κανείς να αναφέρει την περιπετειώδη εξέλιξη σχετικά με το αίτημα της κοινότητας για την μεταφορά του μνημείου του Ολοκαυτώματος στην πλατεία Ελευθερίας τις τελευταίες δεκαετίες[8].

Η ιστορική αποσιώπηση χρησιμοποιείται για να μένει άσπιλο το παρελθόν, να αποφεύγονται οι έριδες στο παρόν και να υπάρχει ένα κοινό μέλλον. Ενίοτε η λήθη επιλέγεται για ιδιοτελείς σκοπούς. Πέρα όμως από τις επιλογές των κρατών και των άλλων κοινωνικών ομάδων, ευθύνη του ιστορικού επιστήμονα είναι να αναζητά την αλήθεια, να μην υπερφωτίζει ή αποκρύπτει γεγονότα αλλά να τα αναδεικνύει ισότιμα και με εντιμότητα ακόμη και όταν αυτά κρίνονται ανεπιθύμητα ή αιρετικά.

 

---

[1] Β. Καραμανωλάκης, «Υπάρχουν σελίδες της Ιστορίας που δεν θέλει κανείς να τις διαβάσει». Οι φάκελοι, το ανεπιθύμητο παρελθόν και οι ιστορικοί στο Η Ελλάδα της νεωτερικότητας. Κοινωνικές κρίσεις και ιδεολογικά διλήμματα (19ος-20ός αιώνας), Τιμητικός τόμος για τη Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου, Αθήνα, Παπαζήση, 2014, σσ. 226-227

Ε. Ρενάν, «Τι είναι Έθνος», περιοδικό Ο Πολίτης, τεύχος 121 (Ιαν.- Μάρτιος 1993)

[3] Β. Καραμανωλάκης,  στο ίδιο, σ.233

[4] Α.Μ. Δρουμπούκη, Μνημεία της λήθης, Ίχνη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα και την Ευρώπη, Αθήνα, Πόλις, 2014, σ.219

[5]  Στο ίδιο, σσ. 221-222.

[6] Αντιφασιστικά μνημεία: Η «ανεπιθύμητη κληρονομιά» της Κροατίας.

[7] Α.Μ. Δρουμπούκη, στο ίδιο, σ. 284

[8] Περισσότερα για την τύχη των μνημείων της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης στο Α.Μ. Δρουμπούκη σσ. 282-308.