"Ελένη" του Νίκου Γκατζογιάννη, 1985

 

Η «Ελένη» (1985) του σκηνοθέτη Peter Yates[1]

, είναι μια παραγωγή που βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο του Νίκου Γκατζογιάννη. Εκεί ο συγγραφέας αναφέρεται στο πραγματικό περιστατικό της εκτέλεσης της μητέρας του από τον Δημοκρατικό Στρατό (Δ.Σ.Ε.)[2]. Η ταινία παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον τόσο γιατί ο Εμφύλιος παραμένει επίκαιρος στον δημόσιο λόγο όσο και γιατί ο συγγραφέας και γιος της ηρωίδας έζησε εκείνα τα γεγονότα. Τέλος, την επέλεξα επειδή παρά το γεγονός ότι το μυθιστόρημα σημείωσε εκατομμύρια πωλήσεις ανά τον κόσμο, η ταινία στην Ελλάδα ξεσήκωσε κύμα αντιδράσεων ενώ ακόμη και μέχρι σήμερα δεν έχει προβληθεί από κάποιο δημόσιο τηλεοπτικό κανάλι.

 

Η «Ελένη» δεν είναι ντοκιμαντέρ ούτε επιδιώκει να αποτυπώσει με ακρίβεια τα γεγονότα. Αντίθετα διαμορφώνει συγκεκριμένη ιστορική συνείδηση, αυτήν της ελληνικής Δεξιάς. Από την μια ο Εθνικός Στρατός που προσπαθεί να βοηθήσει τους κατοίκους του χωριού και από την άλλη το παιδομάζωμα των κομμουνιστών, οι συνοπτικές παράνομες εκτελέσεις και οι απάνθρωποι στρατιώτες και αξιωματικοί του Δ.Σ.Ε. που μεταπολεμικά γίνονται προαγωγοί ή αρχίζουν μια νέα ζωή. Η ταινία κατασκευάζει πολιτισμική μνήμη με τρόπο βιωματικό[3] αφού οι θεατές συμπάσχουν και ταυτίζονται με την αγωνιώδη προσπάθεια της μητέρας που αναγκάζεται ακόμη και να τραυματίσει το παιδί της ώστε να το σώσει. Το γεγονός ότι οι περισσότεροι από τους θεατές δεν έχουν ζήσει τα γεγονότα καθιστά αυτήν την μνήμη προσθετική και πλασματική πλην όμως όχι λιγότερο ζωντανή σε βαθμό που να μπορεί να επηρεάσει καθοριστικά την κουλτούρα και την ταυτότητά τους[4].

Ο Φερρό υποστηρίζει πως αν και οι ταινίες μυθοπλασίας συμβάλλουν σημαντικά στην ευκρινή θέαση της Ιστορίας δεν πρέπει να πιστεύουμε πως απεικονίζουν πάντα τα γεγονότα με ακρίβεια[5]. Έτσι και στην  «Ελένη». Η αφήγηση είναι αποκομμένη από το σύνθετο ιστορικό πλαίσιο και ο θεατής δεν βλέπει παρά μόνο τους πρωταγωνιστές μιας μικρής, τοπικής κοινωνίας να προσπαθούν να λύσουν το δικό τους πρόβλημα σε ένα κλειστό, ολοκληρωμένο και απλό παρελθόν[6]. Καμία αναφορά στον κατακτητή και στα δεινά που προκάλεσε, στην συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής ούτε αναφορά στα δεινά των «άλλων». Η ταινία είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα για την Δημόσια Ιστορία καθώς το «απαγορευτικό» της προβολής της από τα κρατικά κανάλια μέχρι και σήμερα, σχολιάζεται ιδιαίτερα συχνά στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης ως απόδειξη της «ιδεολογικής ηγεμονίας της Αριστεράς» και ταυτόχρονα σπίλωσης του «ηθικού (της) πλεονεκτήματος» από ιδεολογικούς της αντιπάλους[7].

 

Αντιλαμβάνομαι τους λόγους για τους οποίους η ταινία αρχικά προκάλεσε τόσες αντιδράσεις,[8] ωστόσο δεν συμφωνώ με τον φόβο προβολής της από κάποιο δημόσιο κανάλι. Η «Ελένη» όσο και να χρησιμοποιήθηκε  από αυτούς που θέλουν να φτιάξουν την Ιστορία στα μέτρα τους, δεν είναι παρά μία ακόμη ταινία μυθοπλασίας που ήταν φυσικό να φτάσει στις αίθουσες εφόσον το βιβλίο σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Είναι «στρατευμένη», η εξιστόρηση των γεγονότων δεν γίνεται με τους κανόνες της ιστορικής επιστήμης μα νομίζω πως δεν είναι εσκεμμένα προπαγανδιστική (αν και σύμφωνα με τον Φερρό όλες οι ταινίες είναι προπαγανδιστικές) καθώς στηρίζεται στα βιώματα ενός συγγραφέα που θέλησε να αποτυπώσει το προσωπικό του δράμα που έχει να κάνει με την εκτέλεση της μητέρας του και τον ξεριζωμό της οικογένειάς του.

---

[1] Περισσότερα για την ταινία στο https://www.imdb.com/title/tt0089079/

[2] Διαθέσιμη στο: https://www.youtube.com/watch?v=5hWh2AspJfo

[3] A. Εrll 2010. «Literature, Film, and the Mediality of Cultural Memory». Στο Erll A., Nünning A. (επιμ.),  A Companion to Cultural Memory Studies, Berlin: De Gruyter, σελ. 389-398 (η σύνοψη από το power point)

[4] A. Landsberg (1995), “Prosthetic Memory: Total Recall and Blade Runner”, Body and Society 1, σελ. 175-189. Alison Landsberg (2004), Prosthetic Memory. The Transformation of American Remembrance in the Age of Mass Culture, New York: Columbia University Press. Susannah Radstone (2010), “Cinema and Memory”, στο: Susannah Radstone, Bill Schwarz (επιμ.), Memory. Histories, Theories,Debates, New York: Fordham University Press, σελ. 332-336.

[5] Μ. Ferro 2017. Τύφλωση. Ή γιατί αρνούμαστε να δούμε την πραγματικότητα, μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, Αθήνα: Μεταίχμιο, σελ. 445.

[6] R. A. Robertstone 2001. «The Historical Film. Looking at the Past in a Postliterate Age». Στο Landy M. (επιμ.), The Historical Film. History and Memory in Media, New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press, σελ. 54-57 (η σύνοψη από το power point)

[7] Στο τέλος επισυνάπτω κάποια ενδεικτικά tweets από δημόσια πρόσωπα.

[8] Μετά από δεκαετίες σιωπής και διώξεων, οι καταπιεσμένες μνήμες των κομμουνιστών στις αρχές της δεκαετίας του 1980 διεκδικούν όχι μόνο την αποκατάσταση μα και την πρωτοκαθεδρία στον ρόλο της Εθνικής Αντίστασης.