Νεότερες λογοτεχνικές μορφές του ανθρώπινου υποκειμένου. Ο ιππότης, ο ποιητής και η αγαπημένη.

       Τα μεσαιωνικά έπη, πέρα από την λογοτεχνική τους αξία, διαμορφώνουν την ιστορική συνείδηση στους ακροατές οι οποίοι παρακολουθούν μαγεμένοι τις μακροσκελείς αυτές έμμετρες αφηγήσεις για ήρωες και θρύλους του παρελθόντος. Για τους ανθρώπους εκείνης της εποχής, λίγο νόημα έχει το αν και κατά πόσο όσα διαδραματίζονται στα έπη ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, συνεπώς δεν τους απασχολεί η διασταύρωση με άλλες πηγές ή η εξήγηση σε βάθος, αφού πρόκειται για ιστορίες τυποποιημένες και εξιδανικευμένες οι οποίες έχουν ως σκοπό την ψυχαγωγία και την  «εκπαίδευση» των ακροατών.

            Τα έπη, όσο και αν προσπάθησαν να μεταλλαχθούν, δεν κατάφεραν να ανταποκριθούν στο νέο κοινωνικοπολιτικό τοπίο και έτσι έδωσαν την σκυτάλη σε νέους πιο ευέλικτους λογοτεχνικούς τρόπους έκφρασης, όπως το ιπποτικό μυθιστόρημα και το λυρικό ποίημα, δείγματα των οποίων θα εξεταστούν σε αυτή την εργασία, εστιάζοντας στο απόσπασμα «Το χτένι της Γκουίνιβερ» από το έργο «Λάνσελοτ ο Ιππότης»του Κριετέν ντε Τρουά και στο ποίημα «Canzo»του Ντανιέλ Αρνώ. Τα παραπάνω έργα παρουσιάστηκαν προς το τέλος του 12ου αιώνα και έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον αφού, πέρα από την καθαυτή τους αξία, αποτελούν τα πρώτα δείγματα της νεότερης ευρωπαϊκής ποίησης, μια ποίησης η οποία στάθηκε καινοτόμα με πολλούς τρόπους.

           

 Η Λογοτεχνική Ανανέωση στον Νέο Κόσμο

           

            Ο λογοτέχνης του ιπποτικού μυθιστορήματος και ο λυρικός ποιητής δεν είναι εγκλωβισμένοι σε αυστηρές λογοτεχνικές δομές ούτε σε μια κοινή θεματολογία. Τα έργα τους εμφανίζουν πολλά νέα χαρακτηριστικά ξεκινώντας από το ύφος το οποίο, σε αντίθεση με τα μεσαιωνικά έπη, απέχει από το να χαρακτηριστεί υψηλό, αντίθετα μάλιστα πολλές φορές είναι «χαλαρό» και ευχάριστο. Για την διαμόρφωση του νέου αυτού ύφους ευθύνεται εν πολλοίς ο Ντε Τρουά ο οποίος κατάφερε με επιτυχία να συνδυάσει στο έργο του παλαιά και νέα στοιχεία όπως την ειρωνεία με την σοβαρότητα, και τον έρωτα. Ένα από τα νέα χαρακτηριστικά επίσης είναι η λειτουργία που αποκτά ο έρωτας ως ιδεόπλαστος ή ευγενής, ο οποίος συνδέεται με την ιπποτική ευγένεια, αλλά και η αντίληψη ότι η αρετή αποκτάται ύστερα από πνευματική και σωματική προσπάθεια.

            Οι ιπποτικές μυθιστορίες παρουσιάζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά με τα λυρικά ποιήματα, όπως ότι και τα δύο είναι γραμμένα σε δημώδη γλώσσα κάτι που διευκολύνει τόσο τον συγγραφέα στο να εκφραστεί όσο και το κοινό στο να παρακολουθήσει την αφήγηση. Παρόλο που και τα δύο είδη είναι σε ποιητικό- στιχουργημένο λόγο στο πρωτότυπο, η ιπποτική μυθιστορία υστερεί ως προς τον αφηγηματική ποίηση με στοιχεία λυρισμού. Οι μυθιστορίες μέσω του έρωτα προβάλλουν ένα νέο για την μεσαιωνική εποχή σύστημα ιδεών που διέπεται από εκλέπτυνση, λατρεία της γυναίκας απόλυτη ευγένεια συμπεριφορών και προθέσεων ενώ τα λυρικά ποιήματα προβάλλουν τον έρωτα ως ένα ύψιστο ιδανικό για το οποίο αξίζει κανείς να ζει με ενθουσιασμό.

            Τα παραπάνω χαρακτηριστικά πρέπει να αναζητηθούν τόσο στην ταυτότητα του ανθρώπινου υποκειμένου όσο και στις ανθρώπινες σχέσεις, καθώς επίσης και στον νέο και αναβαθμισμένο ρόλο των λογοτεχνών. Οι αντισυμβατικοί τροβαδούροι έχουν την πρόθεση να ξαναπιάσουν το χαμένο νήμα της αρχαίας λυρικής ποίησης και, παρόλο που προέρχονται από την υψηλή αστική τάξη και είναι καλλιεργημένοι, δεν φοβούνται να «τσαλακώσουν» την εικόνα τους ζώντας βιοποριζόμενοι με έναν τρόπο πολλές φορές τυχοδιωκτικό. Από την άλλη και οι συγγραφείς που ζούνε πιο κοντά στις φεουδαρχικές αυλές αποστασιοποιούνται από  την παλιά επική παράδοση θέλοντας έτσι να δημιουργήσουν κάτι το οποίο να είναι ολότελα δικό τους.

Οι παραπάνω αλλαγές δεν συνέβησαν τυχαία αφού οι συνθήκες είχαν ωριμάσει από καιρό. Κατά τον 8^ο αιώνα επέρχονται σημαντικές αλλαγές στην Ευρώπη όπως η χρησιμοποίηση του χαρτιού και η μικρογράμματη γραφή ενώ παράλληλα ακμάζει το αντιγραφικό έργο από τους μεταφραστές-αντιγραφείς οι οποίοι -παρά την ανωνυμία τους- στηρίζουν σημαντικά την λογοτεχνική παραγωγή.  Οι λογοτέχνες, με την σημερινή έννοια του όρου, απέκτησαν σταδιακά σημασία με την εμφάνιση πρωτότυπων έργων ιπποτικής μυθιστορίας και λυρικής ποίησης και είναι πλέον επώνυμοι εργάτες του λόγου και των γραμμάτων. Δίχως  την αλλαγή στο ίδιο το συγγραφικό υποκείμενο, θα ήταν αδύνατη η ανανέωση της λογοτεχνικής παραγωγής.

Έρωτας, Ρεαλισμός και Εξιδανίκευση

            Ο ιππότης στο μυθιστόρημα του Ντε Τρουά και ο τροβαδούρος στο ποίημα του Αρνώ έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά: είναι και οι δύο βαθιά ερωτοχτυπημένοι άντρες που δραματοποιούν τον έρωτά τους. Ο ιππότης ερωτεύεται την σύζυγο αυτού τον οποίο  είναι υποχρεωμένος να υπηρετεί,την οποία μάλιστα δεν έχει συναντήσει ποτέ του, ενώ ο τροβαδούρος βιώνει έναν ερωτικό παραλογισμό στον οποίο ο ίδιος είναι δεσμοφύλακας και δέσμιος. Το «χτένι της Γκουίνιβερ» έχει αφηγηματική διάσταση με διαλόγους μεταξύ του ιππότη και της δεσποσύνης κάτι που προσθέτει θεατρικότητα και προκαλεί την φαντασία των ακροατών. Από την άλλη, ο Αρνώ στο«Canzo»γράφει σε πρώτο πρόσωπο, πράγμα τι που καθιστά το κείμενο κάπως αυτοβιογραφικό στο οποίο εξομολογείται το προσωπικό του δράμα στους ακροατές οι οποίοι ίσως και να συμπάσχουν μαζί του ακούγοντάς τον να λέει:

Την αγαπώ με πάθος, την ποθώ

Τόσο που τρέμω μη αφορμή γενώ

                                                       Να τη χάσω. (στ.22-24)

Στα δύο έργα υπάρχει μια κατοπτρική σχέση μεταξύ των συγγραφέων και των ηρώων τους. Στο Canzo ο Αρνώ παρουσιάζει ως μούσα την κυρά του η οποία του δίνει παράλληλα και το κίνητρο να βελτιωθεί αφού παραδέχεται ότι:

  

«κάθε μέρα πιο ωραία τραγουδώ.

Γιατί πιστά τιμώ κι υπηρετώ

Αυτής της γης την πιο όμορφη κυρά» (στ8-10).

Και στο έργο του Ντε Τρουά όμως, μέσα από το απόσπασμα του προλόγου διακρίνεται ο παραλληλισμός μεταξύ του Λάνσελοτ και της βασίλισσας με τον Ντε Τρουά και την αρχόντισσα παραγγελιοδόχο του αφού «Η αρχόντισσα του δίνει το θέμα, το υλικό του δίνει και το πνεύμα». Η ιστορία του Ντε Τρουά παρά το ερωτικό της πάθος στερείται της έντασης του Canzo στο οποίο ο ακροατής παρακολουθεί την μάχη που δίνει ο Αρνώ απέναντι στην ερωτική αντίφαση που βιώνει.

Η λειτουργία του έρωτα στο ιπποτικό μυθιστόρημα είναι το μέσο προβολής και ανάδειξης της ιπποτικής ευγένειας κάτι στο οποίο χώλαιναν τα έπη. Πλέον ο ιππότης δεν χρειάζεται να δοκιμαστεί στο πεδίο της μάχης αλλά μπορεί ακόμη και σε καιρό ειρήνης να δείξει την αξία του. Αντίθετα, με το ιπποτικό μυθιστόρημα, η λειτουργία του έρωτα στο λυρικό ποίημα είναι η κατεξοχήν εκδήλωση των προσωπικών αυτών συναισθημάτων κάτι που έχει ιδιαίτερη αξία εφόσον δίνει την εικόνα που υπάρχει μέχρι και σήμερα για τον άνθρωπο ως υποκείμενο αισθημάτων. Η λειτουργία της γυναίκας στο ιπποτικό μυθιστόρημα είναι σημαντική όχι ως καθαυτή αξία αλλά ως αυτή η οποία καταφέρνει με το ήθος και την αρετή της να είναι αντάξια του ιππότη. Στο ποίημα του Αρνώ, η δυσπρόσιτη γυναίκα είναι αυτή που ωθεί  το ποιητικό υποκείμενο σε παράτολμες περιπέτειες.

Οι σκηνές στις οποίες παρουσιάζεται η παρ’ ολίγον λιποθυμία του Λάνσελοτ και η ευλαβική συλλογή των χρυσαφένιων τριχών αποδίδονται με λεπτομέρεια και ρεαλισμό και μπορεί από κάποιους να χαρακτηριστεί ως γλαφυρή ή «γλυκανάλατη». Και στο Canzo  έχουμε ρεαλιστικά στοιχεία όπως η παρομοίωση του ψυχικού πόνου του ποιητή με τον σωματικό πόνο ενός «σκαφτιά», η ιστορία όμως είναι κάτι περισσότερο από μια ιστορία αγάπης: πρόκειται για ερωτικό μαρτύριο. Ο ρεαλισμός συναντάται όμως και στο τέλος του Canzo όπου ο ποιητής παραδέχεται ότι αυτό που κάνει δεν αποτιμάται, αφού οι προσπάθειες να γίνει «σοδιαστής του αγέρα» και να κολυμπήσει «κόντρα στην παλίρροια» είναι μάταιες.

Η εξιδανίκευση των μεσαιωνικών επών έδωσε τη θέση σε μια νέα λυρική εξιδανίκευση. Η συνύπαρξη λοιπόν με τα ρεαλιστικά στοιχεία έχει ως αποτέλεσμα μια «ένταση» στο κείμενο αφού συνυπάρχουν αντιφατικά στοιχεία τα οποία όμως καταφέρνουν να εναρμονίζονται. ρεαλισμός σηματοδοτεί την συνειδητή απομάκρυνση από το παλαιότερο «υψηλό» επικό ύφος, δίνοντας προσοχή σε απλά πράγματα όπως χτένια, τρίχες, αξιώματα (οφίτσια) στις σκέψεις των πρωταγωνιστών αλλά και σε περισσότερο λεπτομερείς απεικονίσεις του περιβάλλοντος στο οποίο εκτυλίσσεται μια ιστορία. Όλα αυτά όμως πρέπει να ειπωθούν με εξιδανικευμένο τρόπο ώστε να απομακρύνουν τον ακροατή-αναγνώστη από την πραγματικότητα.

      

Τα ιπποτικά μυθιστορήματα και τα λυρικά ποιήματα που εμφανίστηκαν προς το τέλος του Μεσαίωνα ανανέωσαν την γραμματεία δίνοντάς της μια φρεσκάδα που  είχε ανάγκη. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά από τα νέα στοιχεία που ανεφάνησαν εκείνη την εποχή υπάρχουν και σήμερα όχι μόνο στην λογοτεχνική παραγωγή αλλά και στις αντιλήψεις του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Η θεατρικότητα του ιπποτικού μυθιστορήματος αλλά και ο μάταιος έρωτας του λυρικού ποιήματος που οδηγεί σε αδιέξοδο είναι από τα αγαπημένα θέματα τόσο στα σύγχρονα μυθιστορήματα όσο και στις μεταφορές τους σε κινηματογραφικές και τηλεοπτικές παραγωγές.

Μπορεί η ιπποτική ευγένεια να μην υφίσταται στη σύγχρονη εποχή ούτε να είναι συνηθισμένη η εικόνα ένας άντρα που συγκινείται στη θέα χρυσαφένιων τριχών. Η κληρονομιά όμως που άφησαν τόσο τα ιπποτικά μυθιστορήματα όσο και τα λυρικά ποιήματα ήταν κάτι το πρωτοποριακό που ταρακούνησε την έως τότε κυριαρχία των επών. Λογοτέχνες όπως ο Κρετιέν ντε Τρουά και ο Ντανιέλ Αρνώ υπήρξαν πρότυπα για αιώνες αφού, πέρα από τον σεβασμό και την αναγνώριση που τους αποδόθηκε από ύστερες μορφές της λογοτεχνίας, ακόμη και στο σημερινό λογοτεχνικό τοπίο τα κείμενά τους στέκονται με αξιοπρέπεια και διαβάζονται με ευχαρίστηση.