Ο Αθεϊστικός Υπαρξισμός και ο Ζαν Πωλ Σαρτρ. Ύπαρξη, Ουσία, Ελευθερία και συνέπειές της για την ανθρώπινη πράξη.

            Ο αθεϊστικός υπαρξισμός του Ζαν Πωλ Σαρτρ (J.P. Sartre 1905-1980) υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος δεν είναι δημιούργημα κανενός και εφόσον εγκαταλείφθηκε στον κόσμο, παρά την θέλησή του, είναι απεριόριστα ελεύθερος. Μια ελευθεριά που είναι ταυτόχρονα προνόμιο και βάρος. Προνόμιο γιατί δεν οφείλει να δίνει λογαριασμό σε κανέναν για τις πράξεις του και βάρος επειδή με τις πράξεις του δεσμεύει όλη την ανθρωπότητα όντας απολύτως υπεύθυνος για τις αυτές. Αυτή η ευθύνη την οποία αντιλαμβάνεται το ελεύθερο υποκείμενο είναι φυσικό να του δημιουργεί το άγχος της ύπαρξης. Μιας ύπαρξης η οποία συναισθάνεται ότι το προνόμιο της ελευθερίας που της δίνει το δικαίωμα να δρα αυτόβουλα, συνοδεύεται και από τον ηθικό αντίκτυπο της κάθε πράξης του. Η απόλυτη ελευθερία λοιπόν συμβαδίζει με την απεριόριστη ευθύνη.

Η Ύπαρξη Προηγείται της Ουσίας.

            Για τον Γάλλο φιλόσοφο δεν υπάρχει καμία αμφιβολία. Το  συμπαντικό Είναι από την μία και το αυτενεργό υποκείμενο ως άτομο από την άλλη δεν μπορούν να συνυπάρξουν αφού το πρώτο (Είναι, en-soi) ορέγεται και φιλοδοξεί να εξαφανίσει την αυτονομία του συνειδητού υποκειμένου που υπάρχει απλά «για τον εαυτό του» (pour-soi). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργείται στο τελευταίο μια ναυτία προσπαθώντας να αποφύγει την εξουδετέρωσή του, ορίζοντας έναν δικό του χώρο στον οποίο, όχι μόνο θα είναι προστατευμένο από το Είναι, αλλά και από άλλα αυτόνομα Εγώ των οποίων ωστόσο σέβεται την αυτονομία. Άλλωστε στο πρόσωπό τους βλέπει το δικό του Εγώ το οποίο απειλείται από παντού.

            Η ατομική ύπαρξη του καθενός προϋπάρχει της ουσίας του και κανένας δεν γεννιέται με προκαθορισμένα κοινωνικά, πολιτικά ή ψυχολογικά χαρακτηριστικά αλλά διαμορφώνεται με τον χρόνο. Η ανθρώπινη φύση, ένα από τα στέρεα θεμέλια του ανθρωπισμού, είναι κάτι απατηλό. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος και είναι αυτός που δίνει αξίες στο Είναι του αφού έχει εγκαταλειφθεί σε ένα μέλλον δίχως Δημιουργό Θεό και ο καθένας πρόκειται να γίνει μετά και θα γίνει αυτό που θα φτιάξει ο ίδιος τον εαυτό του. Αυτό απαλλάσσει το υποκείμενο από έξωθεν πιέσεις για τα πεπραγμένα του και κάθε του πράξη δεν γίνεται στο πλαίσιο κάποιου σκοπού αλλά είναι από μόνη της ένα ανεξάρτητο «πρόταγμα» (projets). Αν αυτό είναι σωστό ή όχι κρίνεται πάντα από τις περιστάσεις και όχι από παρελθοντικές πράξεις, παραλείψεις ή προθέσεις.

            Αν κάποιος δεν μπορεί να αντιληφθεί αυτήν την πραγματικότητα της ελευθερίας, δεν είναι επειδή δεν μπορεί αλλά γιατί υπό το βάρος του κοινωνικού του περίγυρου ψεύδεται στον ίδιο του τον εαυτό (ο φιλόσοφος το χαρακτηρίζει ως κακή πίστη, mauvaise foi). Όταν ο Σαρτρ λέει ότι η ανυπαρξία Θεού είναι κάτι το ενοχλητικό δεν το λέει σκωπτικά. Σκοπός του είναι να τονίσει ότι ο υπαρξισμός δεν έχει την πολυτέλεια των a priori νόμων που είναι γραμμένοι κάπου ψηλά στον ουρανό, συνταγμένοι από κάποιον αλάνθαστο Δημιουργό και συνεπώς αυτοί είναι δουλειά του ανθρώπου. Αυτό δεν είναι κάτι απλό αφού δεν υφίσταται πλέον καμιά δικαιολογία για λανθασμένες «άνωθεν» αποφάσεις και έτσι η ατομική ευθύνη είναι απεριόριστη. Υπάρχω σημαίνει δρω και είμαι υπεύθυνος για τα αποτελέσματα των πράξεών μου τα οποία είναι φυσιολογικό να μου δημιουργούν άγχος. Το άγχος της ίδιας μου της Ύπαρξης.

Το άγχος της Ύπαρξης και η Ελευθερία.

           

            Ο Σαρτρ διακηρύσσει ότι η ελευθερία συνδέεται άρρηκτα με το άγχος της ύπαρξης και πως είναι αδιαχώριστη από την αγωνία. Δεν θα μπορούσε άλλωστε να μην συμβαίνει αυτό, εφόσον ο υπαρξισμός προτάσσει ότι με τις ατομικές πράξεις του ο καθένας, όχι μόνο δεσμεύει όλη την ανθρωπότητα, αλλά και επιλέγει τον κοινωνικό του περίγυρο εφόσον ακολουθώντας την δική του στάση ζωής διαλέγει αυτόματα και τους ανθρώπους που θα συναναστρέφεται. Μπορεί σε πολλούς η υπέρβαση που προκύπτει από αυτή την ελευθερία να φαίνεται σαν ένα άλμα προς το ανέφικτο αλλά δεν παύει να είναι ένα άλμα. Κάθε αντίληψη, κάθε στάση ζωής που οδηγεί στην μετάθεση ευθυνών, στο ψέμα και σε άλλες παρεκβάσεις σημαίνει ότι αυτός που πράττει έτσι, αποδέχεται αντίστοιχα την ευθυνοφοβία και το ψεύδος ως παγκόσμιες αξίες.

            Με βάση τα παραπάνω κάθε στιγμή το υπαρξιακό υποκείμενο αισθάνεται να παρακολουθείται όχι από κάποια θεϊκή μορφή αλλά από τα βλέμματα όλης της ανθρωπότητας. Αυτή η στενή εποπτεία που αισθάνεται, του δημιουργεί το άγχος της ύπαρξης το οποίο δεν είναι άλλο παρά η απαιτούμενη εκείνη κινητήριος δύναμη έτσι ώστε να δρα και να αντιδρά σε κάθε κοινωνική σύμβαση και σε γενικότερες αντιλήψεις. Υπό αυτή την έννοια πρόκειται για ένα θετικό άγχος που δίνει αξία σε αυτόν που το επωμίζεται. Ο Σαρτρ μεταθέτει την αξία που έχει η κάθε αίσθηση και έτσι δεν αναγνωρίζει ως σημαντικότερη αυτή της όρασης, αλλά της αφής, με το σκεπτικό ότι υπάρχω σημαίνει «λερώνω τα χέρια μου» (δρω). Κάθε σχέδιο, κάθε σκέψη που δεν υλοποιήθηκαν δεν έχουν καμία αξία. Αξία έχουν οι πράξεις και ο Σαρτρ υπενθυμίζει την ρήση του Leguier λέγοντας φτιάνε και φτιάνοντας να φτιάνεσαι.

           

            Πολλοί θα ήθελαν να πιστεύουν ότι υπάρχει ένας Θεός στον οποίο μπορούν να επιρρίπτουν όλες τις κακοτοπιές και τα στραβά της ανθρωπότητας. Ο Σαρτρ όμως δεν μπορεί να το δεχθεί αυτό. Όσοι δεν αντιλαμβάνονται το βάρος και τον ηθικό αντίκτυπο των πράξεών τους, όντας ανέμελοι, ανεύθυνοι και άπραγοι μπροστά στην καθημερινότητα, διέπονται από την κακή πίστη. Η πραγματικότητα είναι σκληρή και αμείλικτη: ο άνθρωπος είναι εγκαταλειμμένος και ελεύθερος να διαλέξει αυτό που θα γίνει και το αντίτιμο αυτής του της ελευθερίας είναι το άγχος της ύπαρξής του.

Ελευθερία και Ηθικές Συνέπειες των Ανθρώπινων Πράξεων.

           

            Όσοι μέμφονταν τον υπαρξισμό χαρακτηρίζοντάς τον ως απαισιόδοξο και καταθλιπτικό, ίσως δεν ήταν ικανοί να σηκώσουν το δυσβάσταχτο βάρος το οποίο αυτός έριχνε στις πλάτες τους. Κάποιοι άλλοι, ίσως το έκαναν σε μια προσπάθεια να αποδομήσουν κάθε αφύπνιση του ατομικού υποκειμένου. Όπως και να έχει, ο Σαρτ κάθε άλλο παρά πρεσβεύει την απαισιοδοξία. Αντιθέτως οι θεωρίες του διέπονται από μια «αισιόδοξη σκληρότητα» αφού ο άνθρωπος, μπορεί να είναι μόνος, αλλά είναι ταυτόχρονα και από μόνος του ένα ολόκληρο σύμπαν. Η ελευθερία του να πράττει ελεύθερα και κατά βούληση, μπορεί να λύνει τα χέρια του υποκειμένου λέγοντάς του «κάνε ό,τι θες», από την άλλη όμως του δημιουργεί το αίσθημα της συλλογικής ευθύνης αφού δρα για λογαριασμό ολόκληρης της ανθρωπότητας, σύμφωνα βέβαια με τις δυνατότητές του.

            Οι ισχυρισμοί που έχουν να κάνουν με διάφορα μαγικά ή θεϊκά σημάδια τα οποία καθοδηγούν τους ανθρώπους, με αναφορά στα πάθη που τους καταδυναστεύουν και τους οδηγούν σε παρορμητικές αποφάσεις και οι διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες των ανθρώπων, αποτελούν δικαιολογίες για τον Σαρτρ. Όλα τα προαναφερόμενα ερμηνεύονται κατά το πώς «βολεύουν» τον δέκτη ο οποίος είναι απολύτως υπεύθυνος για τις πράξεις του. Η ελευθερία λοιπόν στην οποία ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να ζει, πρέπει να χρησιμοποιηθεί με σύνεση αφού οι αποφάσεις του επηρεάζουν όχι μόνο αυτόν αλλά και ολόκληρη την ανθρωπότητα.

           

           

Η παραπάνω αντίληψη της ελευθερίας και της ηθικής συνέπειας που αυτή μπορεί να έχει στις ανθρώπινες πράξεις, έχει και τις λιγότερες φωτεινές τις πλευρές, ξεκινώντας από αυτήν της περιπτωσιακής ηθικής η οποία καθιστά δικαιολογημένη οποιαδήποτε πράξη, εφόσον απλά «πηγάζει από μέσα μας». Τότε το υποκείμενο που δεν επηρεάζεται από το «κακό» συμπαντικό Είναι, αφού του αρκούν οι επιθυμίες του τις οποίες εμπιστεύεται, μπορεί να προβεί ακόμη και στις χειρότερες πράξεις. Στον υπαρξισμό του Σαρτρ η επιθυμία για μια αντικειμενική ηθική τάξη είναι ψεύτικη αφού σε αυτήν, το άτομο ανταλλάσσει την ελευθερία του χωρίς την οποία δεν μπορεί να υπάρξει ηθική τάξη.

            Ο υπαρξισμός αντιμετώπισε και άλλα προβλήματα όταν χρειάστηκε να προσαρμοστεί σε ευρύτερα κοινωνικά και πολιτικά σχήματα. Τότε εμφανίστηκαν λογικά αδιέξοδα που είχαν να κάνουν με τον αντίθετο προσανατολισμό μεταξύ του ατομικού Εγώ και της ανάγκης για δέσμευση και υπακοή σε αποφάσεις κάποιας ηγεσίας ή  συλλογικότητας αλλά και με το κατά πόσο ο ζήλος του υπαρξιακού υποκειμένου θα μπορούσε να τον οδηγήσει σε πράξεις αντίθετες με το Εγώ του. Έτσι η συγχώνευση του υπαρξισμού με τον μαρξισμό ήταν μια προσπάθεια του φιλοσόφου η οποία ήταν καταδικασμένη να αποτύχει.

Συμπεράσματα

             
              Ο Υπαρξισμός του Σαρτρ δεν είναι απαισιόδοξος, τουναντίον πρόκειται για μια αισιόδοξη αντίληψη της ζωής η οποία όμως απαιτεί από τον άνθρωπο να αναλάβει τις ευθύνες του δίχως να καταφεύγει σε έναν ανύπαρκτο Θεό που ο ίδιος δημιούργησε έτσι ώστε να του φορτώνει όλα τα δεινά του. Η ελευθερία είναι ένα προνόμιο το οποίο όμως φέρει μαζί του και όλες εκείνες τις ευθύνες που απορρέουν από αυτό καθώς είναι υποκριτικό να θέλει κανείς να είναι ελεύθερος όσον αφορά τα θετικά και στα δύσκολα να προσπαθεί να δραπετεύσει.

            Ο Σαρτρ καταργεί έναν «βολικό» Θεό και εγκαθιδρύει το ανθρώπινο βασίλειο στο οποίο κανένας δεν Είναι αλλά μεταβάλλεται κάθε στιγμή σύμφωνα με τις πράξεις του. Ο άνθρωπος αφενός απαλλάσσεται από ό,τι του επιβάλλει η ψευδής ανθρώπινη φύση του και μπορεί να ενεργεί αυτόβουλα, αφετέρου αυτή ακριβώς η ελευθερία, του προσθέτει ένα ακόμη ηθικό βάρος αφού το άγχος της ύπαρξής του τον καθιστά υπόλογο για περισσότερα από όσα εκείνος πράττει. Διαλέγει, εκλέγει, αποφασίζει, απορρίπτει και όλα αυτά μόνος του. Έχει αναμφισβήτητη αξία και πρέπει να είναι ικανός να διαχειριστεί το άγχος της ύπαρξής του. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος. Ο άνθρωπος είναι ελευθερία.